Son bin yılda Türkler Ön Asya’da birçok devlet, atabeylik, beylik kurmuşlardır. Misal sadece Anadolu’da kurulan ve 1. dönem, 2. dönem olarak iki kümede ele alabileceğimiz irili ufaklı onlarca siyasî oluşumdan bazıları şunlardır: a) İlk dönem Anadolu beylikleri; Çaka Beyliği 1081-1098, Ahlatşahlar Beyliği 1110-1207, Artuklu Beyliği (üç kol) 1102-1409, Danişmendliler Beyliği 1071-1178, Dilmaçoğulları Beyliği 1085-1398, İnaloğulları Beyliği 1095-1183, Mengüçlü Beyliği 1080-1228, Saltuklu Beyliği 1072-1202, Çubukoğulları Beyliği 1085-1112, Tanrıvermiş Beyliği 1074-1098.. b) İkinci dönem Anadolu beylikleri; Aydınoğulları Beyliği 1308-1426, Candaroğulları Beyliği 1292-1461, Dulkadiroğulları Beyliği 1339-1521, Eretna Beyliği 1328-1381, Germiyanoğulları Beyliği 1300-1428, Kadı Burhâneddin Devleti 1381-1398, Karamanoğulları Beyliği 1256-1483, Karesioğulları Beyliği 1297-1360, Menteşeoğulları Beyliği 1280-1424, Osmanoğulları Beyliği 1299-1922, Ramazanoğulları Beyliği 1325-1608, Saruhanoğulları Beyliği 1302-1410, Tekeoğulları Beyliği 1321-1390… Bu siyasî oluşumların hangi Türk boyundan olduğuna gelince…
Selçuklu Devleti; Oğuz/Kınıklar tarafından Avşar, Bayat, Beydili… diye giden Oğuz boylarının desteği ile kuruldu. Alp Er Tunga’nın ölümü ve Sakaların (İskitler) Türkistan’a çekilmesi ile elimizden çıkan Anadolu’nun tekrar Türk yurdu olmasını sağladı. Haçlı saldırılarını göğüsledi.
Avşar Devleti; Oğuz/Avşarların Kırklı oymağından olan Nadir Şah tarafından kuruldu. Şiî-Sünnî ayrışmasını ortadan kaldırmaya çalışan Nadir Şah, Asya’nın son cihangir hükümdarı kabul edilmesinin yanında Çin’e akın düzenleyen son Türk başbuğu olarak da tarihe geçti.
Zengiler (Musul) Atabeyliği; Oğuz/Avşar boyundan olan Atabey Zengi tarafından Musul merkezli olarak kuruldu. Onun ölümünden sonra başa komutanlarından Selahaddin Eyyubî geçince Eyyubîler Devleti adını aldı. Ünlü bilgin İbn-i Haldun, Zengiler-Eyyubîler-Memluklar silsilesini tek bir Türk devleti olarak nitelemiştir.
Şumla Beyliği; Avşarların ünlü komutanlarından Aydoğdu Bey tarafından kuruldu. Kendisi Selçuklu tarihinde iz bırakmış bir devlet adamıdır.
Karamanoğulları Devleti; Oğuz/Avşarlardan Karaman Bey tarafından kuruldu. Karamanoğlu Mehmet Bey Türkçenin resmî dil olmasını sağladı. Anadolu’da Türkçe alfabe, Türkçe tıp kitabı, mehter takımı gibi ilklere imza attı. Yunus Emre’yi Türkçeye/Türk edebiyatına kazandırdı. Karamanoğulları, Moğol/İlhanlı ve Osmanlı devletleri ile sonuna kadar mücadele etti.
Alâiye (Alanya) Beyliği; Oğuz/Avşarlardan Karamanoğlu Mahmut Bey tarafından -Karamanoğullarının devamı olarak- kuruldu.
Trablusgarp (Libya) Karamanlı Beyliği; Oğuz/Avşarlardan Karamanlı Ahmet Paşa tarafından kuruldu. Osmanlı tarafından Kuzey Afrika’ya sürülen Avşarlar sonradan Trablus Savaşı’ndaki direnişin belkemiğini oluşturdu.
Germiyanoğulları; Oğuz/Avşarlardan olan Yakup Bey tarafından kuruldu. Batı Anadolu’nun Türkleşmesine, İslâmlaşmasına katkı yaptı.
Saruhanoğulları; Oğuz/Avşarlardan Saruhan Bey tarafından kuruldu. Adalar Denizi’ndeki Saruhan Takımadaları’na adını verdi. Sonradan Kafkasya’ya göçen bazı oymaklar/obalar burada Civanşir Avşarları ile birlikte Karabağ Hanlığını oluşturdu.
Aydınoğulları; Oğuz/Avşarlardan Gâzi Mehmet Bey tarafından kuruldu. Adalar Denizi’ndeki fetih hareketleri ile dikkat çekti.
Hamitoğulları; Oğuz/Avşarlar tarafından kuruldu. Teke yöresinin Türkleşmesine, İslâmlaşmasına katkı yaptı.
İnançoğulları Beyliği; Oğuz/Avşarlardan İnanç Bey tarafından kuruldu.
Karabağ Hanlığı; Oğuz/Avşarlardan Penah Ali Han tarafından kuruldu. Civanşir Hanlığı olarak da anılır.
Erdebil Hanlığı; Oğuz/Avşarlardan Nezereli Han tarafından kuruldu.
Urmu (Urmiye) Hanlığı; Oğuz/Avşarlardan Fethali Han tarafından kuruldu.
Sevindik Han Beyliği; Oğuz/Avşarlardan Sevindik Han tarafından kuruldu.
Danişmentliler Beyliği; Oğuz/Çepniler tarafından kurulduğu söylenmektedir. Danişment Gâzi, Doğu Anadolu’nun Türkleşmesine, İslâmlaşmasına büyük katkı yaptı.
Çaka Beyliği; Oğuz/Çavuldur boyundan olan Çaka (Çağa) Bey tarafından kuruldu. Danişment Gâzi’nin komutanlarından olan Çaka Bey Bizans’a esir düşmüş, sonrasında kurtularak İzmir yöresinde kendi beyliğini kurmuştur. Türk denizciliğinin pîri kabul edilen Çaka Bey kurduğu donanma ve Adalar Denizi’ndeki fetihleri ile ün yapmıştır.
Osmanlı Devleti; Oğuz/Kayılar tarafından kuruldu. Başlangıçta diğer Türk beyliklerinin de desteğini aldı. Truva Savaşı ile Batılıların eline geçen İstanbul’u geri alarak tarihe geçti. Türk tarihinin en uzun soluklu hanedanlıklarından biri oldu. Turskalardan sonra Akdeniz ikinci kez Türk gölü haline geldi. Yine -Sakaları saymaz isek- üç kıtada egemenlik kurarak bir ilki gerçekleştirdi.
Çandaroğulları; Oğuz/Kayılar tarafından kuruldu. Kayı Beyliği ile güç birliği yaparak Osmanlı’nın cihan devleti olmasına katkı yaptı.
Artuklular; Oğuz/Döğerler tarafından kuruldu. Güneydoğu Anadolu’nun Türkleşmesine, İslâmlaşmasına katkı yaptı. Mardin ve çevresine birbirinden değerli eserler kazandırdı. Bunlardan biri de dünyadaki en geniş kemerli taş köprü olan Malabadi Köprüsü’dür.
Akkoyunlular Devleti; Oğuz/Bayındır boyu tarafından kuruldu. Kuruluş sürecinde Avşar, Bayat, Beydili… diye giden Oğuz boylarından büyük destek gördü. Diyebiliriz ki, Büyük Selçuklulardan sonra en geniş katılımlı Oğuz/Türkmen devleti oldu.
Atabekler Beyliği; Kıpçak (Kuman) Türkleri tarafından Anadolu-Kafkasya hattında kuruldu. Türk müziğine kemençeyi armağan eden Kuman/Kıpçak oymakları halen Kuzey Türkçesinin bir özelliği olan celdum-cittum demeyi sürdürmektedir.
Memlükler Devleti; Kıpçak Türkleri tarafından kuruldu. Moğolları yenen ilk devlet olarak tarihe geçti. Arap kaynaklarında Ed-Devleti’t Turkiyya (Türkiye Devleti) olarak geçen Memlüklerde daha sonra yönetime bir başka Türk boyu olan Çerkezler geldi.
Safevîler Devleti; Oğuz/Bayatlar tarafından kuruldu. Kuruluş sürecinde Avşar, Beydili, Çepni… diye giden Oğuz boylarının desteğini aldı. Dayılarının hanedanlığı olan Akkoyunlu’ya son vererek Safevî Hanedanlığını kuran Şah İsmail aynı zamanda büyük bir halk ozanı olarak da tarihe geçti.
Dulkadiroğulları; Oğuz/Bayatlar tarafından kuruldu. Bu beyliğe Avşarlar da büyük destek verdi. Hatta bu yüzden Avşar beyliği olduğunu sananlar bile çıkmaktadır. Dulkadiroğulları Beyliği Osmanlı – Memluk hatta Akkoyunlu ve yine onun devamı olan Safevî Devleti arasındaki denklemde yürüttüğü akıllıca siyasetle uzun yıllar varlığını korumayı başardı.
İlhanlılar Devleti; soyu Göktürklere dayanan Cengiz Han’ın torunu olan Hülagü Han tarafından kuruldu. Anadolu Selçuklularının resmî dili Farsça, alfabesi Arap harfleri iken İlhanlıların resmî dili ve alfabesi Uygur Türkçesi ve alfabesiydi. İlhanlılar Türkçe adlar taşırken; Selçuklular Farsça, Osmanlılar Arapça adlar taşımışlardı. Ayrıca Arap/Abbasî halifeliğini ortadan kaldırarak Ortadoğu’nun kesin olarak Türk egemenliğine geçmesini sağlayan Hülagü Han, Ön Asya’da “Kök Tengri” inancına göre gömülen (defnedilen) son Turan/Türk başbuğu idi. Hanedanlık üyeleri zamanla İslâm dinini benimsemişti.
Eretna Beyliği; Uygur Türklerinden Alâeddin Eratna tarafından kuruldu. Eretna Bey’i İlhanlıların valisi gibi de düşünebiliriz. Çünkü kuruluşunda İlhanlıların desteği söz konusudur. Kayseri-Sivas merkezli kurulan ve kimi tarihçilerce devlet olarak da tanımlanan beylikte, Oğuz/Dodurga boyu etkili olmuştu.
Kadı Burhanettin Beyliği; Oğuz/Salurlar tarafından Eretna Beyliği topraklarında kuruldu. Doğu Anadolu’da etkili oldu. İlhanlıların desteği ile kurulan bu beylik de kimi tarihçiler tarafından devlet olarak da kabul edilir.
Ramazanoğulları; Oğuz/Yüreğirler tarafından kuruldu. Adana-Mersin arasında küçük bir beylik olarak varlığını sürdürdü.
Karakoyunlular Devleti; Oğuz/Yıva boyu tarafından kuruldu. Van/Erciş’te kurulan devletin başkenti daha sonra Tebriz’e taşındı. Kuruluş sürecinde Avşar, Bayat, Beydili… diye giden Oğuz boylarının desteğini aldı.
Kaçarlar Devleti; bir görüşe göre Oğuz/Yıvalar tarafından kuruldu. Kimi araştırmacılar ise Bayatlar ve Beydililerin birlikte kurduğunu söylemektedir. 15. yüzyıl sonunda -başta Yozgat olmak üzere- Bozok yöresinden Azerbaycan’ın Gence iline göçen ve Kaçarlar adıyla anılan oymaklar buradan da İran’a dağıldılar. Kovanlı (Koyunlu) oymağı tarafından kurulan Kaçarlar Devleti 1925’te İngiliz-Rus-Farisî işbirliği ile yıkıldı.
Aziz Dolu Atabey
https://azizdolu.wordpress.com/
